آیا برای شما هم پیش آمده که در ساعتهای اوج مصرف، برق خانه ناگهان قطع شود یا لامپها برای چند ثانیه کم‌فروغ شوند؟ این اتفاق ساده، نشانهای از یک پدیدهی بزرگتر به نام ‘ناترازی برق’ است. شبکه توزیع برق کشور را بزرگراهی در نظر بگیرید که ناترازی در آن زمانی رخ می‌دهد که ترافیک (مصرف انرژی) از ظرفیت بزرگراه (تولید برق ) پیشی می‌گیرد. ناترازی برق به معنای عدم تعادل بین میزان برق تولیدشده و میزان برق مصرف‌شده در یک لحظه‌ی خاص است. وقتی مصرفکنندگان بیش از آنچه نیروگاهها تولید میکنند، برق بخواهند، ناترازی رخ می‌دهد. حساب بانکی‌ای را در نظر بگیرید که میزان برداشت شما از موجودی آن بیشتر است. حال شبکه توزیع برای اینکه با مشکل جدی مواجه نشود مصرف را با قطع کردن برخ بخشی از صنایع و خانه‌ها مدیریت می‌کند.

نگاهی به مصرف و تولید برق در کشور:

در ابتدا می‌بایست این نکته روشن شود که در بحث ناترازی برق با دو مفهوم اصلی تولید برق و شبکه انتقال روبرو هستیم. در اقصی نقاط کشور برق با شیوه‌های متعددی تولید می‌شود و به وسیله شبکه انتقال در کل کشور پخش می‌شود. کشور ایران از نظر تولید انرژی برق در جهان در سال ۲۰۲۴ در رتبه ۱۲م قرار دارد:

کشور	کل برق تولیدی (ترا وات)	زغال سنگ تراوات	گازی تراوات	آبی تراوات	اتمی تراوات	بادی تراوات	خورشیدی تراوات	نفتی تراوات	BIO تراوات	GEO تراوات	سال
جهان	۳۰۸۵۳	۱۰,۵۸۷	۶,۷۹۶	۴,۴۱۹	۲,۷۶۵	۲,۴۹۷	۲,۱۳۱	۸۵۷	۷۱۲	۸۹	۲۰۲۴
چین	۱۰۰۷۳	۵۸۶۰	۳۰۳	۱۳۵۴	۴۴۵	۹۹۲	۸۳۴	۷۶	۲۰۸	۰	۲۰۲۴
آمریکا	۴۳۸۷	۶۵۳	۱۸۶۵	۲۳۶	۷۸۲	۴۵۳	۳۰۳	۳۰	۴۷	۱۸	۲۰۲۴
هند	۲۰۵۸	۱۵۳۴	۵۷	۱۵۶	۵۴	۸۲	۱۳۴	۴	۳۶	۰	۲۰۲۴
روسیه	۱۲۲۱	۲۲۵	۵۳۸	۲۱۰	۲۱۶	۶	۳	۱۳	۰.۹	۰	۲۰۲۴
ژاپن	۱۰۲۲	۳۲۶	۳۴۷	۷۸	۸۵	۱۱	۱۰۲	۲۸	۴۶	۰	۲۰۲۴
برزیل	۷۴۵	۱۶	۴۸	۴۱۵	۱۶	۱۰۸	۷۵	۱۲	۵۷	۰	۲۰۲۴
کانادا	۶۳۳	۲۵	۹۳	۳۶۴	۸۹	۳۹	۸	۵	۱۰	۰	۲۰۲۳
کره‌جنوبی	۶۱۸	۲۰۵	۱۶۹	۴	۱۸۰	۳	۲۹	۸	۱۹	۰	۲۰۲۳
فرانسه	۵۱۸	۲	۳۰	۵۷	۳۳۸	۴۹	۲۲	۱۱	۱۰	۰.۶	۲۰۲۳
آلمان	۴۹۷	۱۲۵	۷۸	۲۰	۷	۱۳۷	۶۱	۲۲	۴۶	۰.۲	۲۰۲۳
عربستان سعودی	۴۲۳	۰	۲۶۵	۰	۰	۱	۴	۱۵۲	۰	۰	۲۰۲۳
ایران	۳۸۳	۰.۹	۳۲۴	۲۳	۷	۱	۰.۸	۲۷	۰	۰.۰۳	۲۰۲۳

همانطور که مشاهده می‌کنید بر اساس جدول بالا کشور عزیزمان ایران نمی‌بایست با بحران ناترازی دست و پنجه نرم کند ولی اینگونه نیست. در یک دهه گذشته همواره رشد مصرف برق بیش از میزان تولید انرژی در کشور بوده است. روند کل مصرف سالانه برق در کشور، از ۱۶۱۴۴۵ گیگاوات ساعت در سال ۱۳۸۷، به ۲۵۵۰۲۶ گیگاوات ساعت در سال ۱۳۹۶ رسید که نشان‌دهنده رشد متوسط سالانه ۲۵/ ۵ درصدی و رشد ۹۶/ ۵۷درصدی در طول یک دهه بود.

بیشترین برق ایران را کدام بخش مصرف می‌کند؟

حال که در قسمت بالا موضوع تولید را مورد بررسی قرار دادیم. در این قسمت تصویری از میزان مصرف توسط بخش‌های دولتی، صنعتی و مسکونی ارائه خواهیم کرد تا دید بهتری نسبت به مصرف انرژی در کشور نیز ایجاد کنیم. بر اساس آخرین آمار، سهم صنعت از کل مصرف برق حدود ۳۶ تا ۳۷ درصد است، در حالی که بخش خانگی حدود ۳۲ درصد مصرف را به خود اختصاص می‌دهد. بخش‌های کشاورزی و عمومی در رتبه‌های بعدی قرار دارند.در حالی که نیاز مصرف برق در سال ۱۳۹۸ به ۶۰ هزار و ۸۲۵ مگاوات رسیده بود، این میزان در سال ۱۳۹۹ با رشد ۵ درصدی، به ۶۳ هزار و ۸۵۴ مگاوات رسید و در سال ۱۴۰۰ به ۶۷ هزار و ۱۲ مگاوات افزایش یافت. این آمار در تابستان ۱۴۰۳ به ۷۹ هزار و ۸۷۲ مگاوات رسید

 آمار سال ۱۴۰۳ برای میزان مصرف برق به شرح ذیل است.

بخش	میزان مصرف از کل مصرف
صنعتی	۳۶%
خانگی	۳۲%
کشاورزی	۱۳.۵%
عمومی	۸.۹%
تجاری	۸.۴%
روشنایی معابر	۱.۴%

دلایل وجود ناترازی برق چیست؟

در مورد ناترازی برق و انرژی صحبت‌ها و اظهارنظرهای متعددی شده است، از عدم توجه مسئولین به موضوع بهره‌وری، وجود ماینرها افزایش نرخ مصرف با سرعت بسیار زیاد، توسعه صنایع انرژی بر بدون توجه به اقلیم کشور، و عدم اصلاح قیمت‌ها مطابق برنامه هشتم توسعه از این قبیل اظهار نظر‌ها هستند. بصورت کلی در این نوشتار تلاش خواهد شد چهار عامل اصلی وجود این ناترازی را شرح دهیم.

توسعه صنایع انرژی بر بدون برنامه‌ریزی

توسعه برخی صنایع پرمصرف بدون در نظر گرفتن پتانسیل واقعی شبکه برق و اقلیم کم‌آب کشور، فشار مضاعفی بر سیستم وارد کرده است. این امر، همراه با سایر عوامل، شبکه برق را در آستانه ظرفیت خود نگه داشته است. بسیاری از صنایعی که امروز در مناطقی دور از دریا در کشورمان وجود دارند، هیچ نمونه بین‌المللی وجود ندارد که در کنار دریا نباشد و این یک فاجعه رقم‌خورده به دست سیاستمداران وقت است.

عدم پیگیری جدی موضوع بهره‌وری انرژی در ۱۵ سال گذشته

بابا برقی برای متولدین دهه‌های ۵۰، ۶۰ و ۷۰ از محبوب‌ترین شخصیت‌های تلویزیون بود. همواره هنگام تماشای رسانه‌های جمعی با تبلیغی در حوزه صرفه‌جویی و بهره‌وری انرژی روبرو بودیم، موردی که در ۱۵ سال اخیر مغفول مانده‌است. امروزه تعویض موتورهای کولرها می‌تواند نقشی بسیار اساسی در کاهش میزان ناترازی برق بازی کند. تبلیغات گسترده تلویزیون در جابجایی لامپ‌های ۱۰۰ وات قدیمی با لامپ‌های کم‌مصرف را بخاطر بیاورید.

حال این موضوع تنها متوجه بخش مصرف نیست، در بخش تولید نیز طبق اظهار نظر کارشناسان با سرمایه‌گذاری حداقلی نسبت به هزینه‌ نیروگاه‌های گازی می‌توان به آن‌ها دیگ بخار اضافه کرد و ظرفیت آن‌ها را تا دوبرابر افزایش داد. موتورهایی با بهره‌وری بالاتر نیز امکان استفاده دارند که بدلیل عدم رسیدگی جدی فعلا مغفول مانده است.

افزایش مصرف از محل گرما یا سرمای بیش از حد هوا و ایجاد ناترازی برق

با توجه به گرمایش زمین و اقلیم نسبتا گرم و خشک ایران، در فصول گرم ۲۵ درصد از برق تولیدی کشور را کولرها مصرف می‌کنند. بعنوان مثال در برخی مناطق مانند شمال غرب کشور، استفاده از کولر گازی طی چند سال اخیر پنج برابر شده و باعث افزایش ۱۶ درصدی مصرف برق در آن منطقه شده است. در روزهای اوج مصرف، کولرهای گازی حدود ۲۵ درصد کل برق کشور را مصرف می‌کنند. همچنین، حدود ۱۰ میلیون کولر گازی در فصل تابستان فعال هستند. باید به این نکته توجه داشت که مصرف کولرهای گازی ۴ تا ۶ برابر بیش از کولرهای آبی است. در قسمت‌های جنوبی کشور در فصل تابستان خاموشی کولرها می‌تواند باعث کپک بستن فرش‌ها شود و هموطنان عزیزمان هیچگونه جایگزی برای کولر گازی ندارند.

تکیه بیش‌ از اندازه بر روی نیروگاه‌های گازی برای حل مشکل ناترازی

همانگونه که در آمار بالا مشاهده کردید بیش از ۸۰ درصد برق ایران را بصورت واقعی نیروگاه‌های گازی تولید می‌کنند. حال در فصول سرد سال با توجه به نیاز انرژی گاز برای گرمایش، امکان سوخت‌رسانی مداوم به نیروگاه‌ها برای ادامه روند تولید برق وجود ندارد و همین امر باعث از مدار خارج شدن بسیاری از نیروگاه‌های گازی در فصل زمستان و متضرر شدن مردم، شبکه و سرمایه‌گذار نیروگاه می‌شود.

جمع‌بندی و راهکار: گذر از بحران ناترازی برق

ناترازی برق یک شبه ایجاد نشده و راه حل آن نیز فوری و یک‌شبه نیست. این بحران حاصل سال‌ها “مصرف بی‌رویه”، “غفلت از بهره‌وری” و “تنوع‌نبخشی به سبد تولید” است.

راه برون‌رفت از این بحران، نیازمند یک عزم ملی و اجرای چند محور کلیدی است:

• در بخش تولید: سرمایه‌گذاری فوری برای ارتقای نیروگاه‌های موجود به سیکل ترکیبی، توسعه نیروگاه‌های تجدیدپذیر (خورشیدی و بادی) و تنوع‌بخشی به منابع تولید.
• در بخش مصرف: بازگشت به فرهنگسازی گسترده برای مدیریت مصرف، ارائه مشوق‌های جدی برای تعویض تجهیزات پرمصرف با نمونه‌های بهینه، و اجرای طرح‌های قیمت‌گذاری پلکانی برای کنترل مصرف در ساعات اوج.
• در بخش صنعت: بازنگری در الگوی توسعه صنایع بر اساس توان واقعی شبکه و تشویق به استفاده از فناوری‌های کم‌مصرف.

ناترازی برق یک زنگ خطر است که نشان می‌دهد مدل کنونی مصرف و تولید انرژی در کشور نیاز به بازنگری اساسی دارد. هر یک از ما به عنوان یک مصرف‌کننده، یک صنعتگر یا یک مسئول، در قبال حل این بحران مسئولیم.